Hodegetrie Krakowskie

„Hodegetrie Krakowskie” to wielotomowa publikacja, będą efektem wieloletniej pracy badawczej i prac całego zespołu konserwatorów, historyków sztuki, fizyków i chemików.

Badania nad fenomenem powtarzalności typu ikonograficznego w malarstwie małopolskim na przykładzie Hodegetrii Krakowskiej zaowocowały wydaniem w 2014 roku „Prolegomena do badań nad obrazami Hodegetrii typu Krakowskiego”, a w 2015 roku pierwszego zbiorowo opracowanego tomu katalogowego, obejmującego trzynaście znanych dzieł z najwcześniejszego okresu, czyli z lat 1400–1450. Następny tom dotyczy wydzielonego przez autorów dojrzałego i najintensywniejszego okresu wytwórczości i powielania typu, zamkniętego w przybliżonych granicach lat 1450–1490. Trzeci tom obejmuje okres równie obfitujący w przedstawienia Hodegetrii typu Krakowskiego. Jego koniec wyznacza schyłek gotyku, w którym wyraźnie zaczynają pojawiać się nowe tendencje, łącznie ze zmianami w typie ikonograficznym. Całość kończą dwa ostatnie tomy dotyczące obrazów z lat 1550–1750 oraz 1750–2018.

Prolegomena do badań nad obrazami Hodegetrii typu Krakowskiego

Wydawnictwo niniejsze jest pierwszą publikacją wybranych materiałów zgromadzonych w archiwum przechowującym tekstowe i wizualne (fotografie, rysunki i kalki) informacje o obrazach Hodegetrii typu krakowskiego, nazywanego dawniej „piekarskim”.

Przyjęta nowa nazwa typu Hodegetria Krakowska opiera się na przekonaniu, że importowany, zaginiony obraz wzór pojawił się w dawnej stolicy kraju, będącej równocześnie siedzibą władz rozległej diecezji, a stamtąd promieniował na ziemie biskupstwa krakowskiego. W Krakowie funkcjonowały malarskie warsztaty wytwarzające wizerunki wspomnianego typu. Obrazy te powstawały od początku XV wieku, ze szczególnym nasileniem wytwórczości w latach 1400-1550; kontynuowano ją w stuleciach późniejszych i praktycznie nie przerwano do dziś. Zestawione w publikacji przykłady ograniczono do epoki gotyku. Świadczą one o zjawisku w takiej skali nieznanym w późnośredniowiecznej Europie. Planowane pięciotomowe opracowanie ma w układzie chronologicznym na kanwie przemian religijnych i zdarzeń historycznych opisać szczegółowo przemiany stylowe wizerunku Hodegetrii Krakowskich w kolejnych wiekach.

Hodegetrie Krakowskie 1400–1450, tom I

Publikacja jest drugą po Prolegomenach do badań nad obrazami Hodegetrii typu krakowskiego częścią planowanego pięciotomowego opracowania poświęconego genezie formy, kształtowaniu się wizerunku Hodegetrii Krakowskiej. Seria w układzie chronologicznym ma na kanwie przemian religijnych i zdarzeń historycznych opisać szczegółowo przemiany stylowe wizerunku Hodegetrii Krakowskich w kolejnych wiekach. Niniejszy tom obejmuje dzieła z lat 1400–1450. Ważną część książki stanowi obszerny ilustrowany katalog zawierający szczegółowy opis 13 najstarszych zachowanych wizerunków Hodegetrii Krakowskiej.

Niniejsza publikacja dedykowana pamięci Profesora Jerzego Gadomskiego rozpoczyna, zgodnie z Jego wolą, pięciotomowe opracowanie poświęcone genezie formy, kształtowaniu się wizerunku Hodegetrii typu krakowskiego – niezwykłego z racji powtarzalności przez minione 600 lat w niezmienionym kształcie. Prolegomena do badań nad obrazami Hodegetrii typu krakowskiego, które ukazały się w 2014 roku, stanowią jedynie wprowadzenie do niezwykle interesującego zagadnienia, które od kilkudziesięciu lat inspirowało do wspólnych badań konserwatorów, historyków sztuki i archiwistów.

W pozostawionym przez Profesora rękopisie, Brudnopis – materiał do przemyśleń, z zakazem cytowania (grudzień 2014), zawarta została jasna koncepcja całości serii, by zachowując układ chronologiczny, na kanwie przemian religijnych i zdarzeń historycznych opisać szczegółowo przemiany stylowe wizerunku Hodegetrii Krakowskich w kolejnych wiekach, od najstarszych z lat 1400–1450, potem powstałych do roku 1490 i kolejne, obejmujące pierwszą połowę wieku XVI. Dwa ostatnie tomy powinny gromadzić dzieła powstałe od około roku 1550, być może do 1700, jeśli uda się wyodrębnić wyraźną stylowo grupę. Nie można wykluczyć, że okres ten zamknie dopiero rok 1750. Ostatni tom, obejmujący również czasy współczesne, będzie szczególnym dopełnieniem całości – obok powstających nowych dzieł będziemy mieli wiele przypadków przemalowywania starszych wizerunków i tworzenia licznych kopii.
Niniejszy tom zawiera teksty autorskie, w których zachowano zgodnie z wolą piszących zapis bibliograficzny, układ przypisów czy też odnośniki w tekście. Wydaje się, że taka formuła oddaje w części atmosferę towarzyszącą podczas ostatniego roku tworzeniu materiału – rozlicznych dyskusji, niekiedy sporów o ostateczną zawartość poszczególnych rozdziałów, wysuwane wnioski czy też zakres kwerendy archiwalnej. Z pewnością kolejne tomy nie będą miały już takiego charakteru, gdyż nie będzie wspierała prac zespołu Osoba, której zrównoważone opinie, dystans i rozwaga w formułowaniu ostatecznych wniosków zawsze im towarzyszyły.

Publikację rozpoczyna artykuł Heleny Małkiewiczówny, Wczesne Hodegetrie Krakowskie (do około połowy wieku XV). Kilka uwag wstępnych I. Artykuł zawiera rozważania na temat wzoru Hodegetrii Krakowskiej – poszukiwania pierwowzoru wizerunku i okoliczności jego rozpowszechniania, przekształceń stylistycznych i warsztatów wytwórczych. Jest to opracowanie nad wyraz szczegółowe, odnosi się do najdrobniejszych elementów, które mogą nas zbliżyć do ostatecznego rozpoznania wzoru. Niezwykle ważnym zagadnieniem, którego do tej pory polscy badacze nie podnosili, jest sugerowany w artykule związek Hodegetrii Częstochowskiej i Krakowskiej. Autorka, z wielką ostrożnością i wnikliwością odnosząc się do źródeł archiwalnych i wyników badań konserwatorskich, kreśli wielce prawdopodobny scenariusz narodzin wzoru Hodegetrii Krakowskiej.

Artykuł prof. Jerzego Gadomskiego w szerokim aspekcie precyzuje zagadnienie interesującego nas wizerunku, stawia liczne pytania, podpowiada prawdopodobne odpowiedzi lub wskazuje kierunek dalszych poszukiwań. Warto zwrócić szczególnie uwagę na pytanie, które Profesor uznaje za jedno z najważniejszych: co spowodowało powstanie tak dużej liczby wizerunków, które rozprzestrzeniły się znacznie na obszarze ówczesnej diecezji krakowskiej, pozostając w kulcie przez kilka stuleci? Autor, z charakterystyczną dla siebie ostrożnością, rozwija formułowaną już wcześniej tezę o przypisywaniu wizerunkom maryjnym mocy chronienia przed szerzącymi się w późnym średniowieczu epidemiami. Gdy dołączymy do tego rozważania na temat znaczenia tekstu antyfony Regina coeli… to mamy kolejny interesujący wątek rozwinięty w publikacji.

Wiele informacji ważnych i uwzględnianych w powyższych tekstach dostarczają badania technologiczne dzieł, towarzyszące ich konserwacji lub ją poprzedzające. Pisze o nich prof. Małgorzata Schuster-Gawłowska, szczegółowo analizując kolejne warstwy technologiczne obrazów – odnosi się w specjalny sposób do niektórych ważnych elementów: m.in. stosowania szablonów umożliwiających powielanie wizerunków czy cech formalnostylistycznych, np. broszy spinającej maforion i lamówek zdobiących tunikę Dzieciątka. Autorka po raz pierwszy w swoich wieloletnich badaniach stawia ostrożną hipotezę, popartą faktami, że Hodegetria Krakowska mogła być „majstersztykiem”, dziełem wymaganym przez cech malarzy spośród innych uznawanych za obowiązujące. To z całą pewnością mogłoby także tłumaczyć zakres repetycji wizerunku.

Ważną część niniejszego tomu stanowi obszerny ilustrowany katalog zawierający szczegółowy opis trzynastu najstarszych zachowanych wizerunków Hodegetrii Krakowskiej, które powstały w latach 1400–1450. Autorzy poszczególnych haseł – Jerzy Gadomski, Helena Małkiewiczówna, Małgorzata Nowalińska i Anna Sękowska uzgodnili, że zachowana zostanie ich indywidualna – autorska formuła. Całość dopełniają plansze z fotografiami, na których uwzględniono m.in. zestawienie w układzie chronologicznym z zachowaniem proporcji wielkości poszczególnych obrazów, zestawienie głów Matki Boskiej oraz Dzieciątka w zbliżonej skali.

Prezentowany tom serii jest dziełem zespołu, który pracował wspierając się i wymieniając posiadanymi materiałami, wiedzą i bieżącymi spostrzeżeniami. Oprócz wymienionych osób nie sposób nie wymienić dr Elżbiety Knapek i mgr Karoliny Rybskiej-Bąk, które przygotowały i opracowały materiał archiwalny, będący bazą do niniejszego opracowania. Na szczególne słowa uznania zasługują również: znakomity fotograf Paweł Gąsior oraz Jacek Szymański, towarzyszący zespołowi redakcyjnemu od wielu lat w edycji przygotowywanych materiałów.

Pokaż więcej

Pokaż mniej

Hodegetrie Krakowskie 1450-1490, tom II

Ukazał się kolejny tom serii wydawniczej poświęconej fenomenowi powtarzalności wizerunków Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie Hodegetrii Krakowskiej – Hodegetrie Krakowskie 1450–1490 tom II pod redakcją Małgorzaty Schuster-Gawłowskiej i Marty Lempart-Geratowskiej. Autorami tekstów są: Małgorzata Schuster-Gawłowska, Małgorzata Nowalińska, Piotr Łopatkiewicz i Anna Sękowska. W publikacji wykorzystano ponadto niepublikowane opracowania Jerzego Gadomskiego i Heleny Małkiewiczówny.

Wieloletnie badania nad fenomenem powtarzalności typu ikonograficznego w malarstwie małopolskim na przykładzie Hodegetrii Krakowskiej zaowocowały wydaniem w 2015 roku pierwszego zbiorowo opracowanego tomu katalogowego, obejmującego trzynaście znanych dzieł z najwcześniejszego okresu, czyli z lat 1400–1450. Niniejszy tom dotyczy wydzielonego przez autorów dojrzałego i najintensywniejszego okresu wytwórczości i powielania typu, zamkniętego w przybliżonych granicach 1450–1490, i obejmuje łącznie trzydzieści siedem obrazów. Spośród nich znaczną większość można przypisać do jednego z trzech działających w tym okresie warsztatów, wyraźnie wyodrębniających się na tle omawianej twórczości. Katalog, szczegółowo opisujący każdy z obrazów, poprzedza ogólna synteza stylistyczna dzieł z lat 1450–1490 oraz analiza techniki i technologii wykonania.

Hodegetrie Krakowskie 1490–1550, tom III

Zgodnie z sugestią prof. Jerzego Gadomskiego, którą przedstawił w 2014 roku, trzeci tom serii wydawniczej zamyka okres najbardziej obfitujący w przedstawienia Hodegetrii Krakowskich. Wyznacza go schyłek gotyku, w którym wyraźnie zaczynają się pojawiać nowe tendencje, łącznie ze zmianą w typie ikonograficznym, obserwowaną już pod koniec XV stulecia. Profesor, kreśląc ramy czasowe, pozostawił swobodę w ostatecznym ich wyborze, mając na uwadze informacje, których mogą dostarczyć prace konserwatorskie i towarzyszące im badania technologiczne.

W niniejszym tomie opisano dwadzieścia dziewięć obrazów – w uprzednio przyjętej konwencji, czyli z wykorzystaniem wszelkich dostępnych źródeł informacji: zapisów archiwalnych, wyników prac konserwatorskich oraz efektów badań analitycznych. Mają one wpływ na systematyzowanie wizerunków, zmierzające do wyodrębnienia – jak czyniono to w tomie drugim – warsztatów wytwórczych. Ponadto otrzymujemy pełną informację o dziełach, które do naszych czasów zachowały się w różnym stopniu. Publikację rozpoczyna synteza dr. Piotra Łopatkiewicza, w której zwraca uwagę na stopniowy spadek zapotrzebowania na wizerunki Hodegetrii Krakowskich. Ich wytwórcy nadal używali szablonów – odnajdywane znaczące podobieństwa nie pozostawiają wątpliwości. Ponadto autor zwraca uwagę na nieznaczne modyfikacje ikonograficzne, które w tym czasie pojawiły się po raz pierwszy – wskazuje ich źródła i znaczenie formalne. Nie wyklucza również, iż wizerunki Hodegetrii Krakowskich mogły powstawać poza krakowskimi warsztatami.
Niezwykle istotne jest wskazanie przez Piotra Łopatkiewicza i prof. Małgorzatę Schuster-Gawłowską – autorkę analizy techniki i technologii zawartej w niniejszym tomie i jednocześnie koordynatorkę badań – kolejnych warsztatów wytwórczych. Wskazanie podobieństw pomiędzy poszczególnymi dziełami i ostateczne ich pogrupowanie było przedmiotem wielu dyskusji. Uczestniczyli w nich, poza wspomnianymi autorami, pozostali członkowie zespołu: dr hab. Anna Sękowska i dr Małgorzata Nowalińska, dr hab. Marta Lempart-Geratowska, a wcześniej nieżyjący prof. Jerzy Gadomski i Helena Małkiewiczówna.

Na szczególną uwagę w niniejszym tomie zasługują dwa teksty, które poprzedzają katalog zachowanych wizerunków Hodegetrii Krakowskich. Dr Jarosław Adamowicz wiąże jeden z warsztatów Hodegetrii Krakowskich – „Mistrza Matki Boskiej z Kamieńca Podolskiego” – z warsztatem Mistrza Rodziny Marii, który już wcześniej został określony przez prof. Gadomskiego.
Znakomita synteza dr Magdaleny Piwockiej dotyczy malowanych broszy na wizerunkach Hodegetrii Krakowskich. To elementy niezwykle ważne, od samego początku badań fenomenu powtarzalności tego wzoru ikonograficznego zawsze szczegółowo opisywane i analizowane. Autorka bada wszystkie przypadki: poczynając od najwcześniejszych, mających formę płaskich figur geometrycznych, czasami trójwymiarowych a w schyłkowych latach gotyku kulistą lub owalną, a nawet nawiązującą już do wczesnego renesansu.

Najważniejszą część publikacji stanowi katalog dwudziestu dziewięciu dzieł, które powstały w latach 1490–1550. Opracowania są obszerne, oparte na materiałach archiwalnych pochodzących z kwerend, dokumentacji konserwatorskiej i wnioskach z badań przygotowanych jeszcze przez prof. Gadomskiego. Ich autorami są: prof. Małgorzata Schuster-Gawłowska, dr Małgorzata Nowalińska, dr hab. Anna Sękowska oraz dr Piotr Łopatkiewicz.

Niniejszy tom dedykowany jest pamięci prof. Józefa Edwarda Dutkiewicza.

Hodegetrie Krakowskie i ich odmiany 1550-1750, tom IV-V

Dwutomowa publikacja zawierając tom czwarty i piąty zamyka korpusowe opracowanie Hodegetrii Krakowskich, którego zwiastunem była wydana w 2014 roku Prolegomena do badań nad obrazami Hodegetrii typu krakowskiego. Układ i redakcja materiałów zaprezentowanych w publikacji została przygotowana zgodnie z sugestiami Jerzego Gadomskiego. Warto zwrócić uwagę na rozszerzoną formę tytułu obydwu tomów. Uwzględniają one bowiem nie tylko wizerunki w pełni odpowiadające dotychczas prezentowanym dziełom ale i rozwinięte formy nieco zmodyfikowane ikonograficznie i jak to zostanie udokumentowane, również pod względem technologicznym.

Do poszczególnych dzieł skatalogowanych, szczegółowo opisanych i udokumentowanych w obydwu tomach prowadzą dwa opracowania, pierwszy autorstwa dr. Piotra Łopatkiewicza, drugi prof. Małgorzaty Schuster-Gawłowskiej.

Tom czwarty Hodegetrie Krakowskie i ich odmiany 1550–1750 rozpoczynający publikację otwiera synteza autorstwa Piotra Łopatkiewicza. Jak podkreśla, autorzy dzieł coraz częściej odchodzą od dokładnego odwzorowywania pierwowzoru ikonograficznego. Rozpoczynają działalność warsztaty wytwórcze nie związane z Krakowem. Autor opisuje dzieła pojedyncze, choć szczególną uwagę przywiązuje do trzech obrazów o wyjątkowym znaczeniu w omawianym czasie: Matki Boskiej Piekarskiej i obrazom pokrewnych temu wizerunkowi, Matki Boskiej Boreckiej i powielanym jej wizerunkom – Hodegetriom Boreckim oraz Matki Boskiej Poznańskiej i powtarzającym ten typ wizerunkom. O dokonywanych zmianach w technologii i technice wykonania zachowanych dzieł z lat 1550– 1750 pisze Małgorzata Schuster-Gawłowska. Zwraca uwagę na brak możliwości łączenia obrazów ze względu na podobieństwa technologiczne, wskazuje na dominację stylistycznych i ikonograficznych cech. To one pozwalają wyodrębnić następujące grupy dzieł: Hodegetrie Krakowskie lub Małopolskie, Hodegetrie Piekarskie oraz Hodegetrie Wielkopolskie (?). Tę ostatnią niezwykle intersującą grupę obrazów Małgorzata Schuster-Gawłowska dzieli roboczo na podgrupę „borecką” i „poznańską”, wymienia również dzieła „mieszane” noszące cechy wspólne – „borecko-poznańskie”. Tom czwarty zamyka Katalog czterdziestu pięciu dzieł omówionych w rozdziałach, wspomnianych powyżej.

O trudnościach w określeniu techniki i technologii dzieł powstałych w ciągu ćwierćwiecza, które obejmuje piaty tom korpusu pisze Małgorzata Schuster-Gawłowska w rozdziale Uwagi dotyczące technologii obrazów Hodegetrii Krakowskich i ich odmian z lat 1750–2018. Technika wykonania dzieł jest bardzo zróżnicowana, od prób naśladownictwa średniowiecznego wzorca po bardzo skromne pod względem artystycznym obrazy. Stąd w Katalogu umieszczanym zgodnie z tradycją na końcu tomu tym razem zostało opisanych trzydzieści dzieł.

Publikacja dedykowana byłym i obecnym pracownikom, współpracownikom i sympatykom Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki z okazji siedemdziesięciolecia Wydziału.