Hodegetrie Krakowskie 1400–1450, tom I
Praca zbiorowa pod redakcją Małgorzaty Schuster-Gawłowskiej i Marty Lempart-Geratowskiej
Niniejsza publikacja dedykowana pamięci Profesora Jerzego Gadomskiego rozpoczyna, zgodnie z Jego wolą, pięciotomowe opracowanie poświęcone genezie formy, kształtowaniu się wizerunku Hodegetrii typu krakowskiego – niezwykłego z racji powtarzalności przez minione 600 lat w niezmienionym kształcie. Prolegomena do badań nad obrazami Hodegetrii typu krakowskiego, które ukazały się w 2014 roku, stanowią jedynie wprowadzenie do niezwykle interesującego zagadnienia, które od kilkudziesięciu lat inspirowało do wspólnych badań konserwatorów, historyków sztuki i archiwistów.
W pozostawionym przez Profesora rękopisie, Brudnopis – materiał do przemyśleń, z zakazem cytowania (grudzień 2014), zawarta została jasna koncepcja całości serii, by zachowując układ chronologiczny, na kanwie przemian religijnych i zdarzeń historycznych opisać szczegółowo przemiany stylowe wizerunku Hodegetrii Krakowskich w kolejnych wiekach, od najstarszych z lat 1400–1450, potem powstałych do roku 1490 i kolejne, obejmujące pierwszą połowę wieku XVI. Dwa ostatnie tomy powinny gromadzić dzieła powstałe od około roku 1550, być może do 1700, jeśli uda się wyodrębnić wyraźną stylowo grupę. Nie można wykluczyć, że okres ten zamknie dopiero rok 1750. Ostatni tom, obejmujący również czasy współczesne, będzie szczególnym dopełnieniem całości – obok powstających nowych dzieł będziemy mieli wiele przypadków przemalowywania starszych wizerunków i tworzenia licznych kopii.
Niniejszy tom zawiera teksty autorskie, w których zachowano zgodnie z wolą piszących zapis bibliograficzny, układ przypisów czy też odnośniki w tekście. Wydaje się, że taka formuła oddaje w części atmosferę towarzyszącą podczas ostatniego roku tworzeniu materiału – rozlicznych dyskusji, niekiedy sporów o ostateczną zawartość poszczególnych rozdziałów, wysuwane wnioski czy też zakres kwerendy archiwalnej. Z pewnością kolejne tomy nie będą miały już takiego charakteru, gdyż nie będzie wspierała prac zespołu Osoba, której zrównoważone opinie, dystans i rozwaga w formułowaniu ostatecznych wniosków zawsze im towarzyszyły.
Publikację rozpoczyna artykuł Heleny Małkiewiczówny, Wczesne Hodegetrie Krakowskie (do około połowy wieku XV). Kilka uwag wstępnych I. Artykuł zawiera rozważania na temat wzoru Hodegetrii Krakowskiej – poszukiwania pierwowzoru wizerunku i okoliczności jego rozpowszechniania, przekształceń stylistycznych i warsztatów wytwórczych. Jest to opracowanie nad wyraz szczegółowe, odnosi się do najdrobniejszych elementów, które mogą nas zbliżyć do ostatecznego rozpoznania wzoru. Niezwykle ważnym zagadnieniem, którego do tej pory polscy badacze nie podnosili, jest sugerowany w artykule związek Hodegetrii Częstochowskiej i Krakowskiej. Autorka, z wielką ostrożnością i wnikliwością odnosząc się do źródeł archiwalnych i wyników badań konserwatorskich, kreśli wielce prawdopodobny scenariusz narodzin wzoru Hodegetrii Krakowskiej.
Artykuł prof. Jerzego Gadomskiego w szerokim aspekcie precyzuje zagadnienie interesującego nas wizerunku, stawia liczne pytania, podpowiada prawdopodobne odpowiedzi lub wskazuje kierunek dalszych poszukiwań. Warto zwrócić szczególnie uwagę na pytanie, które Profesor uznaje za jedno z najważniejszych: co spowodowało powstanie tak dużej liczby wizerunków, które rozprzestrzeniły się znacznie na obszarze ówczesnej diecezji krakowskiej, pozostając w kulcie przez kilka stuleci? Autor, z charakterystyczną dla siebie ostrożnością, rozwija formułowaną już wcześniej tezę o przypisywaniu wizerunkom maryjnym mocy chronienia przed szerzącymi się w późnym średniowieczu epidemiami. Gdy dołączymy do tego rozważania na temat znaczenia tekstu antyfony Regina coeli… to mamy kolejny interesujący wątek rozwinięty w publikacji.
Wiele informacji ważnych i uwzględnianych w powyższych tekstach dostarczają badania technologiczne dzieł, towarzyszące ich konserwacji lub ją poprzedzające. Pisze o nich prof. Małgorzata Schuster-Gawłowska, szczegółowo analizując kolejne warstwy technologiczne obrazów – odnosi się w specjalny sposób do niektórych ważnych elementów: m.in. stosowania szablonów umożliwiających powielanie wizerunków czy cech formalnostylistycznych, np. broszy spinającej maforion i lamówek zdobiących tunikę Dzieciątka. Autorka po raz pierwszy w swoich wieloletnich badaniach stawia ostrożną hipotezę, popartą faktami, że Hodegetria Krakowska mogła być „majstersztykiem”, dziełem wymaganym przez cech malarzy spośród innych uznawanych za obowiązujące. To z całą pewnością mogłoby także tłumaczyć zakres repetycji wizerunku.
Ważną część niniejszego tomu stanowi obszerny ilustrowany katalog zawierający szczegółowy opis trzynastu najstarszych zachowanych wizerunków Hodegetrii Krakowskiej, które powstały w latach 1400–1450. Autorzy poszczególnych haseł – Jerzy Gadomski, Helena Małkiewiczówna, Małgorzata Nowalińska i Anna Sękowska uzgodnili, że zachowana zostanie ich indywidualna – autorska formuła. Całość dopełniają plansze z fotografiami, na których uwzględniono m.in. zestawienie w układzie chronologicznym z zachowaniem proporcji wielkości poszczególnych obrazów, zestawienie głów Matki Boskiej oraz Dzieciątka w zbliżonej skali.
Prezentowany tom serii jest dziełem zespołu, który pracował wspierając się i wymieniając posiadanymi materiałami, wiedzą i bieżącymi spostrzeżeniami. Oprócz wymienionych osób nie sposób nie wymienić dr Elżbiety Knapek i mgr Karoliny Rybskiej-Bąk, które przygotowały i opracowały materiał archiwalny, będący bazą do niniejszego opracowania. Na szczególne słowa uznania zasługują również: znakomity fotograf Paweł Gąsior oraz Jacek Szymański, towarzyszący zespołowi redakcyjnemu od wielu lat w edycji przygotowywanych materiałów.
Marta Lempart-Geratowska